Badania bocianów czarnych i ich ochrona w województwie świętokrzyskim
Bocian czarny to rzadki gatunek ptaka gniazdujący w Polsce. Według najnowszych szacunków jego populacja liczy tylko 1400 par. W przeciwieństwie do swojego krewniaka, znacznie liczniejszego bociana białego, bocian czarny unika sąsiedztwa człowieka i zasiedla wyłącznie dojrzałe lasy. Jego ulubione gatunki drzew gniazdowych na nizinach to dąb, sosna i olcha, a na terenach górzystych – buk i jodła.
Od 2011 roku na obszarze województwa świętokrzyskiego ornitolodzy z Komitetu Ochrony Orłów prowadzą prace terenowe, mające na celu pełniejsze rozpoznanie rozmieszczenia bocianów czarnych w tej części kraju, gdyż dotychczasowa wiedza na ten temat jest niepełna. Znane już gniazda kontrolowane są corocznie w celu określenia, czy zostały ponownie zajęte, badany jest sukces lęgowy par, obrączkowane są także pisklęta. Wszelkie działania prowadzone są z należytą ostrożnością, a czas przebywania przy gnieździe zawsze ograniczany jest do niezbędnego minimum. Corocznie przed rozpoczęciem prac badacze występują o zgodę na wstęp do stref ochronnych do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska, a o wejściu do rewirów w których gniazdują bociany, każdorazowo powiadamiane są właściwe terytorialnie Nadleśnictwa.
Podczas obrączkowania gromadzonych jest wiele cennych danych. Określany jest między innymi skład pokarmowy piskląt na podstawie szczątek ofiar znalezionych w kontrolowanych gniazdach. Wszystkie ptaki są ważone i mierzone, co z kolei pozwala uchwycić międzysezonowe różnice i odpowiedzieć na pytanie, czy dany rok był dobry dla bocianów, przeciętny czy niekorzystny. Młodym ptakom, poza standardowymi obrączkami metalowymi zakładane są również plastikowe, białe obrączki z czarną inskrypcją, pozwalające na odczytanie niepowtarzalnego dla każdego osobnika kodu przez lunetę lub wykonanie dokumentacyjnego zdjęcia. Taki rodzaj znakowania wielokrotnie zwiększa szanse na uzyskanie wiadomości powrotnych o zaobrączkowanych bocianach. Tuż przed wylotem młodych z gniazd, najczęściej przypadającym na okres od końca lipca do połowy sierpnia, rewiry są ponownie kontrolowane w celu ustalenia, jaka liczba tegorocznych ptaków uzyskała lotność.
Świętokrzyscy ornitolodzy gromadzą informacje o wysokości umieszczania gniazd przez bociany oraz mierzą ich wielkość. Określany jest rodzaj i wiek drzewostanu, jaki zasiedla ten gatunek. Jest to ważne, gdyż w ten sposób uzyskiwana jest wiedza o wybiórczości siedliskowej i preferencjach poszczególnych par, przez co w przyszłości możliwe będzie skuteczniejsze przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom zachodzącym na obszarach występowania tego ptaka.
Z odczytów obrączek dotychczas oznakowanych ptaków regularnie uzyskiwane są informacje na temat szlaków wędrówkowych i miejsc postoju. Nasze bociany czarne, podobnie jak bociany białe, omijają Morze Śródziemne i wędrują nad lądem szlakiem południowo-wschodnim, przez cieśninę Bosfor, następnie doliną Nilu do wschodniej Afryki. Wskazują na to m.in. uzyskane przez regionalny zespół wiadomości powrotne o zaobrączkowanych osobnikach stwierdzanych w okresie migracji na Węgrzech i przede wszystkim w Izraelu, gdzie na licznych stawach rybnych w dolinie Jordanu, stanowiących bardzo ważne żerowiska, zatrzymują się bociany czarne z całej Europy wschodniej. Okazuje się jednak, że nieliczne ptaki ze świętokrzyskiej populacji wędrują również nietypowym dla polskich bocianów czarnych szlakiem zachodnim – przez Cieśninę Gibraltarską. Potwierdzają to odczyty obrączek kolorowych w części przypadków potwierdzone także fotografiami z widocznym, unikalnym numerem przypisanym danemu osobnikowi. Kilkakrotnie te same ptaki były widywane w różnych miejscach w zachodniej Europie – początkowo we Francji i Holandii, a następnie w południowej Hiszpanii. Jest niezwykle interesujące, że dwa z nich były obserwowane odpowiednio w połowie listopada i na początku grudnia w Andaluzji. Tak późne stwierdzenia dotyczące zdrowych, lotnych i żerujących ptaków sugerują, iż te osobniki mogły tam zimować. Jednak informacji o polskich bocianach czarnych z tego rejonu Europy jest jak dotąd bardzo niewiele. Co ciekawe, bociany czarne z nieodległych Czech wędrują zarówno szlakiem wschodnim jak i zachodnim, a te, które wykluły się w Niemczech – niemal wyłącznie zachodnim.
W roku 2015 do działań prowadzonych przez świętokrzyskich ornitologów z Komitetu Ochrony Orłów dołączyło również Stowarzyszenie MOST, wspierając badaczy swym nieocenionym doświadczeniem we wspinaniu się do gniazd i pomocą przy wykonywaniu czynności obrączkarskich oraz naukowcy Instytutu Biologii z Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. W czerwcu zaobrączkowano rekordowo wysoką liczbę młodych ptaków – łącznie aż 36 w 13 gniazdach. W każdym z nich znajdowało się od 2 do 4 piskląt. Najczęściej w gnieździe przebywały 2 lub 3 młode (odpowiednio 5 i 6 przypadków), a wyjątkowo 4 (na 2 stanowiskach). Sukces lęgowy był w tym sezonie wysoki – wynosił średnio 2,8 młodego na gniazdo i był jednym z najwyższych od czasu rozpoczęcia skoordynowanych prac badawczych w regionie.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 (Dz. U. z 2014 r., poz. 1348) bocian czarny jest gatunkiem chronionym ściśle, wymagającym ochrony czynnej. Jest jednocześnie taksonem, dla którego ustala się strefy ochrony dla miejsc jego rozrodu i regularnego przebywania. Aktualnie strefa ochrony całorocznej dla bociana czarnego obejmuje obszar w promieniu do 200m od gniazda, natomiast strefa ochrony okresowej (czyli w okresie składania jaj, wysiadywania i wychowu młodych, przypadającym od 15 marca do 31 sierpnia) to obszar w promieniu do 500m od gniazda. Gatunek ten jest chroniony na mocy Dyrektywy Ptasiej, gdzie został wymieniony w jej I załączniku, traktującym o gatunkach objętych szczególnymi środkami ochronnymi (obejmującymi także ich siedliska), które mają na celu zapewnienie przetrwania i rozrodu w obszarze ich występowania. Bocian czarny jest ponadto wymieniony w załącznikach Konwencji Berneńskiej (o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych, podpisanej w Szwajcarii w 1979 roku) oraz Konwencji Bońskiej (o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt, sporządzonej w Bonn w 1979 roku). Polska jest stroną obydwu konwencji od roku 1996. Z uwagi na rzadkość gatunku i wynikające z tego potrzeby ochrony, Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Kielcach we współpracy z administracją Nadleśnictw, na terenie których bocian czarny gniazduje, przy konsultacji ze świętokrzyskimi ornitologami ustanawia strefy ochronne, które są bardzo skuteczną formą zabezpieczenia jego lęgowej populacji.
Dotychczas uzyskane wyniki badań nad biologią, ekologią i migracjami bociana czarnego na terenie województwa świętokrzyskiego są obiecujące. Prace będą kontynuowane w latach kolejnych, planowane są m.in.: bliższe poznanie terminów przylotu gniazdujących ptaków, przystępowania do lęgów i odlotu z miejsc gniazdowania, długofalowe badania nad efektami rozrodu, przeżywalnością młodych do momentu uzyskania lotności, lepsze poznanie przyczyn śmiertelności na lęgowiskach, preferencje siedliskowe podczas migracji i dalsze badania nad składem pokarmowym populacji lęgowej.
Zachęcamy do podzielenia się posiadaną wiedzą o stanowiskach lęgowych bocianów czarnych w województwie świętokrzyskim. W tym celu prosimy o kontakt z regionalnym przedstawicielem Komitetu Ochrony Orłów – Krzysztofem Dudzikiem e-mail: krzysztof.dudzik1@gmail.com ; kom. 696 707 799. Takie informacje będą dla ornitologów bardzo cenne i pozwolą lepiej poznać i chronić ten nieliczny gatunek.
fot. Krzysztof Dudzik, Damian Czajka
Przyrodnik, pedagog, specjalista zarządzania zasobami przyrody i środowiska, działacz przyrodniczych organizacji pozarządowych, promotor walorów przyrodniczych i turystycznych województwa świętokrzyskiego 
